Avancimi

Ngritja e Prishtinës urbane është paralele me krijimin e Kosovës moderne. Qyteti është qe një kohë të gjatë magnet për joprishtinasit. Vërtet, si shumica e qyteteve, Prishtina u rrit kryesisht falë imigrimit të ardhacakëve, dhe sot pasardhësit e tyre janë më të shumtë në numër se ata të familjeve që jetonin në qytet më 1945. Por, në periudhën jugosllave, ky imigrim ishte i kontrolluar. Njerëzit zhvendoseshin për arsye institucionale: për arsimim në gjimnaz apo universitet, për një punë të re (veçanërisht në sektorin e madh administrativ), apo për t’u bashkuar me anëtarët e tjerë të familjes.

Për dallim me situatën e tashme, dëshpërimi ekonomik ka qenë një arsye e pazakontë për zhvendosje në kryeqytet jo se ai nuk ka ekzistuar (papunësia në Kosovën socialiste nuk ka qenë kurrë më e vogël se 25 për qind), por sepse mundësitë për punësim në qytet ishin jo edhe aq më të mira se ndokund tjetër. Dhe gjetja e një vendi për të jetuar do të kishte qenë e vështirë, sepse ndërmarrjet i zgjidhnin banorët e shumëkatësheve të banimit. Mundësitë për iniciativa private kanë qenë të vogla. Gjatë aparteidit të viteve të ‘90-ta, arsyet për zhvendosje në kryeqytet kanë qenë edhe më të vogla. Por kjo dinamikë e popullsisë ka ndryshuar pas 1999-ës, me ekonominë e transformuar të Kosovës dhe shpresën për një shtet të ri.

Gjatë luftës së 1999-ës, forcat serbe dëbuan shumicën e banorëve shqiptarë nga Prishtina, ndonëse qyteti u kursye nga dëmtimet e rënda fizike. Pas luftës, vazhdoi ekspansioni, bashkë me përpjekjet për të rregulluar zhvillimin urban. Tani kryesisht nën kontroll privat, problemet me zhvillimin u përkeqësuan nga qeverisja e dobët e pasluftës, e cila mundësoi uzurpimin e pronave publike dhe private nga bandat e caktuara. Një baticë shtetasish të huaj erdhi në qytet si pjesë e Misionit të Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK) dhe organizatave të tjera ndërkombëtare, me xhepat përplot para për t’i shpenzuar për marrje të pronave me qira, duke shkaktuar bumin e patundshmërive.

Pengimi i vdekjes

Në mesin e viktimave të kaosit të pasluftës është arkitekti i shquar Rexhep Luci, i cili u vra në vitin 2000 nga vrasës ende të panjohur. Luci u mundua të parandalonte zhvillimin e pakontrolluar të Prishtinës dhe të sillte rend në zhvillimin urban, por pa sukses. Ai organizoi konferencën “Vizioni për Prishtinën 2000-05” pak para vrasjes së tij, por vizioni i tij u dëshmua i pakapshëm. Vdekja e tij shënoi fundin e një epoke për qytetin dhe u pasua nga një periudhë e ekspansionit të “egër” dhe e kaosit të madh në strukturën urbane shoqërore.

Ky kaos erdhi jo vetëm si rezultat i ardhjes së udhëheqësve të rinj të huaj të Kosovës (që qeverisnin zyrtarisht) dhe të të fortëve vendës (që dominonin jozyrtarisht), por edhe për shkak të valës baticore të njerëzve që vinin nga zonat rurale. Ata ikën nga shtëpitë e shkatërruara dhe ekonomitë e rrënuara lokale. Ndryshe nga e kaluara, dëshpërimi ekonomik ishte ai që tani nxiti imigrimin drejt kryeqytetit. Të tjerët u joshën nga oportunizmi i qartë dhe shpresa për përfitime të shpejta. Lufta goditi zonat rurale bajagi shumë, dhe më pas ushqimi i lirë, i importuar vërshoi tregjet lokale, duke minimizuar bujqësinë vendëse. Ekonomia e re shërbyese e Prishtinës, duke përfshirë sektorin e organizatave ndërkombëtare, dukej se krijonte mundësi për punësim të leverdishëm, veçanërisht për të rinjtë, ndonëse punët shpesh ishin jetëshkurtra. Nga të gjitha qytetet, Prishtina ofronte të vetmen shpresë ekonomike. Kolapsi industrial bëri që qendrat e tjera urbane të Kosovës të lihen anash. Motorët e dikurshëm industrialë, si Mitrovica dhe Gjakova, ranë në varfëri të thellë.

Deri më 2008, kur Kosova shpalli pavarësinë e saj, Prishtina kishte marrë një imazh të ri, një simbol të pasurisë së re dhe të pushtetit politik nën kapitalizmin grabitqar të transformimit të pasluftës. Ajo kishte sjellë një konsensus politiko-ekonomik, që studiuesi kosovar, Agon Hamza, e quan “ideologji e porsalindur”.

Buzë humnerës

Kosova sot është në rrezik të “parësisë urbane”, një gjendje në të cilën një qytet i vetëm përmban një përqindje të shpërpjesëtuar të popullatës urbane të vendit dhe të popullatës në përgjithësi. Kjo është e zakonshme kudo në botën në zhvillim, ku ritmi i përqendrimit urban ka çuar drejt kushteve të mjerueshme për të varfrit në vendbanime joformale, si “favelat” e Brazilit, barakat e Afrikës së Jugut, dhe lagjet gjysmëformale, si “Bathorja” në Tiranë. Fuqia e lidhjeve shoqërore në Kosovën rurale, dhe mbështetja që gëzojnë shumë familje nga pjesëtarët e tyre që jetojnë jashtë vendit, e ka mbajtur nën kontroll zhvendosjen e popullsisë tani për tani, por kjo mund të mos zgjasë shumë. Sektorët tradicionalë industrialë të Kosovës nuk janë përtërirë, dhe njerëzit përballen me shumë pengesa për të imigruar jashtë vendit. Njerëzit do të vazhdojnë të kërkojnë shpëtim në Prishtinë.

Një qytet është fillimisht institucion shoqëror e pastaj strukturë fizike, ka argumentuar Mumford. Në mesin e problemeve më serioze të Prishtinës moderne është dështimi i institucioneve shoqërore për të zhvilluar dhe për t’i forcuar lidhjet e asociacionit urban dhe vetorganizimit. Struktura e copëtuar shoqërore e qytetit është e dukshme për këdo që kalon kohë në të. E dukshme është edhe pritja se të gjitha problemet do të zgjidhen sipas strategjisë lart-poshtë, dhe fajësimi i “atyre” (politikanëve, ndërtimtarëve, ardhacakëve, të huajve etj.) për dështimet e qytetit. “Bashkësia” është një fjalë me pak kuptim në qytet dhe është e prirë t’i kujtojë përpjekjet e dështuara të shtetit jugosllav për të inkurajuar angazhimin nëpërmjet “bashkësive lokale” të famshme. Ato ende ekzistojnë, ndonëse në një formë të degraduar, si njësi të administratës komunale dhe si kanale për nepotizëm për partitë politike.

Rritja e pakontrolluar, imigrimi i lartë, varfëria e madhe, rreziku i intensifikimit të parësisë urbane, krimet rrugore, keqmenaxhimi infrastrukturor, dështimi i qytetit për të krijuar një strukturë shoqërore – të gjitha këto e kanë stagnuar Prishtinën në fazën që ka qenë që prej lindjes së saj moderne. Prishtina është një qytet për nga emri, por zombi për nga shpirti. Ajo mbetet e lodhur politikisht dhe pre e përhershme e tekave të forcave politike dhe ekonomike që shtrihen përtej kontrollit të saj.

Autopsia e Prishtinës

Kryeqyteti i Kosovës është qytet për nga emri, por zombi për nga shpirti.

Besnik Pula

Autopsia e Prishtinës

Kryeqyteti i Kosovës është qytet për nga emri, por zombi për nga shpirti.

Besnik Pula