“Unë jam gjeneral Ratko Mlladiq”, tingëllon zëri i një gruaje më 3 qershor, 2011 në kufjet e gjykatësit holandez Alphons Orie. “Unë jam lindur të Hënën e Pashkëve, më 1943”. Derisa kreu i dikurshëm i Ushtrisë së Republikës Srpska në Bosnjë dhe Hercegovinë po e prezanton veten në gjuhën e tij amtare, interpretja i përçon fjalët e tij pothuajse njëkohësisht në gjuhën angleze.

Tensioni është i dukshëm: Kjo është dita e parë e gjykimit kundër ish-gjeneralit, i cili konsiderohet përgjegjës për akte të ndryshme kriminale, përfshirë këtu gjenocidin në Srebrenicë. Ai ishte në arrati me vite të tëra, derisa më në fund u kap dhe u transferua në Hagë.

Sapo gjykatësi e lexon padinë kundër tij, Mlladiq shqetësohet, dhe ngritet edhe volumi i interpretes. “Z. Orie, dua që ju ta perceptoni atë që sapo e lexuat, këto akuza të neveritshme të shprehura kundër meje”, thotë zëri i gruas. “Asnjëherë nuk kam dëgjuar fjalë kaq monstruoze”.

Martina Fryda-Kaurimsky thotë se me të vërtetë e kishte ndjenjën që po bën diçka me rëndësi derisa shërbente në rolin e saj si interprete në TPNJ: “Ende ndihem e kënaqur që jam pjesë e kësaj dhe po ndihmoj me dokumentimin e krimeve të luftës që janë kryer në vendin tim”, thotë ajo. Foto: Martino Lombezzi.

Martina Fryda-Kaurimsky (53) buzëqesh ndërsa i bien ndërmend kujtimet. “Si interprete, përkthen gjithçka që thuhet në gjykatë, duke përfshirë këtu edhe sende që nuk do të kishe kurrë guxim t’i thoje me zë”, thotë ajo. “Ndonjëherë duhet të thuash sharje, të jesh agresiv, ta fyesh në mënyrë të drejtpërdrejtë gjykatësin apo kryeprokurorin. Gjithmonë ndihesh në siklet”. Në disa raste, sjelljet e Mladiqit ishin aq skandaloze saqë gjykatësi Orie e urdhëroi largimin e tij nga salla e gjyqit. Ish-gjenerali u shoqërua jashtë gjykatës, duke protestuar furishëm. “E vetmja mënyrë për t’i bërë ballë është t’i mpish ndjenjat”, thotë Martina. “Të fokusohesh në punë, në interpretim”.

Në fund të vitit 2017 u mbyll Tribunali Penal Ndërkombëtar për ish-Jugosllavi (TPNJ). 161 persona nga shtetet e ish-Jugoslavisë ishin gjykuar gjatë 24 viteve të ekzistencës së tij – ky ishte rast unik në drejtësinë penale ndërkobëtare. Gjykatësit, prokurorët dhe këshilli i mbrojtjes vinin nga vende të ndryshme të botës. Mijëra dëshmitarë dëshmuan në këtë tribunal. Këto gjykime u zhvilluan në tri gjuhë njëkohësisht: në gjuhët zyrtare të tribunalit (gjuhën angleze dhe frënge), si dhe në gjuhët e Jugosllavisë, që tani diplomatikisht quhet BHS (Boshnjakisht/Kroatisht/Serbisht). Ndonjëherë u shtua edhe gjuha shqipe dhe maqedone. Në përgjithësi, interpretët bënë rreth 80,000 ditë të interpretimit simultan.

Pjesa më e madhe e atyre që ishin të pranishëm në sallë zor se ishin të vetëdijshëm për punën e interpretëve. Interpretët parapëlqejnë të punojnë në prapaskenë, dhe në pjesën më të madhe të rasteve nuk janë paraqitur në media. “Një interpret i mirë është një interpret i padukshëm”, shpjegon Martina. “Përderisa nuk bëjmë gabime, njerëzit harrojnë që jemi aty. Por në momentin kur bëhet ndonjë gabim, bëhet poterë”.

Pothuajse të gjithë të dyshuarit e kanë kritikuar interpretimin gjatë gjykimeve, por Vojisllav Sheshel, ish-zëvendëskryeministri i Serbisë i cili u akuzua për krime lufte dhe krime kundër njerëzimit, i tejkaloi të gjithë në këtë aspekt. “Z. Kryetar, këta interpretët tuaj kanë mungesë të arsimimit”, pëshpëriti ai plot zemërim disa muaj pas fillimit të gjykimit të tij në vitin 2008. Ai ishte i zemëruar për shkak të interpretimit të termit ushtarak zvanje, që ishte interpretuar në sallë të gjykimit si “gradë”, por për mendimin e tij duhej të ishte interpretuar si “titull”. “Interpretët që po punojnë këtu janë duke bërë gabime të rënda dhe elementare”, u ankua ai, dhe disa muaj më vonë kërkoi nga gjykata ta largonte një interpret për shkak të një incidenti të ngjashëm. Interpretimin e vlerësoi si “katastrofal”.

Kabina e vockël e interpretëve, e ngjitur për Sallën e Gjykimit I, salla kryesore e TPNJ-së, ka dritare të madhe për t’u mundësuar interpretëve t’i shohin mirë të gjithë pjesëmarrësit në gjykim. Foto: Martino Lombezzi.

Martina shkon te kabina e interpretimit, një pjesë e shtuar përkrah Sallës së Gjykimit I, ku përveç Sheshelit janë gjykuar edhe ish-liderë politikë dhe ushtarakë si Sllobodan Milloseviq, Radovan Karaxhiq dhe Ratko Mlladiq. “Për t’i adresuar të gjitha hollësitë, ne përpilojmë fjalorë sa më të saktë në seksionin tonë”, shpjegon ajo, duke treguar një copë letër ku janë të shkruara të gjitha gradat dhe titujt ushtarakë të forcave të ndryshme ushtarake të cilat kishin luftuar kundër njëra-tjetrës në Jugosllavi.

Dritarja e madhe i mundëson Martinës dhe shoqëruesve të saj në kabinë t’i shohin qartë gjykatësit, prokurorët, të dyshuarit dhe dëshmitarët. Një hartë e madhe e Ballkanit është në tokë në qosh. “Dikur ishte e varur në mur, por nuk na duhet më aty”, thotë ajo. “Tani i dimë të gjitha vendet përmendsh”.

Interpretët punojnë në çifte, duke u ndërruar çdo gjysmë ore. “Interpretët simultanë duhet të jenë të aftë të dëgjojnë, të interpretojnë dhe të flasin. Kjo kërkon aftësi të madhe përqendrimi”, thotë ajo. Si interprete, ajo ishte mësuar ta përmbledhte thelbin e fjalisë së folësit, duke e përçuar kuptimin e saj. “Në tribunal është më ndryshe: Duhet ta interpretosh sa më afër tekstit origjinal – secila fjalë ka rëndësi. Në fund të ditës ishim të rraskapitur”.

TPNJ-ja nëpërmjet veshëve të interpretëve

Të jesh zëri i kriminelëve të luftës.

Jorie Horsthuis

TPNJ-ja nëpërmjet veshëve të interpretëve

Të jesh zëri i kriminelëve të luftës.

Jorie Horsthuis