Jedinstvenost i kvalitet kosovske vizuelne umetnosti je bio zabeležen i u jugoslovenskim krugovima i doveo je do predstavljanja kosovskih umetnika u prestižnim galerijama, kao i na kolektivnim izložbama koje je Jugoslavija slala svuda po svetu. Pored toga, usled nedostatka kvalitetne kritike na Kosovu, najznačajnije procene i analize kosovske umetnosti su do nedavno bile od jugoslovenskih kritičara. U tom smislu, hrvatski kritičar Vlado Bužančić je dao veoma pozitivnu ocenu mesta kosovske umetnosti u Jugoslaviji. On je 1998. godine u svojoj monografiji (Arti bashkëkohor i Kosovës – Savremena umetnost Kosova, Prištinska umetnička galerija, p. 6-13), konstatovao da “Kosovo danas daje Jugoslaviji (najmanje) petnaest figuarativnih umetnika vrednih pomena!”. Zatim je nabrojao 18 imena od kojih su 16 bili Albanci: Xhevdet Xhafa, Engjëll Berisha, Muslim Mulliqi, Shyqëri Nimani, Nusret Salihamixhiqi, Agush Beqiri, Matej Rodiqi, Agim Salihu, Tahir Emra, Agim Çavdarbasha, Gjelosh Gjokaj, Fatmir Krypa, Hysni Krasniqi, Daut Berisha, Nebih Muriqi, i Lazër Lumezi, a dvojica Srbi: Slobodan Trajković i Svetomir Arsić – Basara (redosled autora je od V.B.).

Sa osnivanjem Fakulteta umetnosti u okviru Prištinskog univerziteta i Umetničke galerije u Prištini 1970-ih i 1980-ih godina, kosovska vizuelna umetnost je postala samostalna s obzirom na to da nove generacije umetnika nisu više morale da idu u jugoslovenske centre (osim na specijalizaciju) i da su imale više prostora za izložbe i promociju umesto da zavise od jugoslovenskog konteksta. Osim toga, tih godina je rasla želja za nacionalno određenom školom vizuelne umetnosti. Na to je uticalo uspostavljanje kulturnih veza između Kosova i Albanije 1970-ih godina. Iako socijalno-realistička škola u Albaniji nije imala ništa zajedničko sa modernističkim strujama na Kosovu (upravo suprotno, odbacuje ovo drugo kao buržoasku dekadenciju), na Kosovu ja ta umetnost bila poštovana ako ne zbog stroge podređenosti ideološkoj dogmi, onda zbog sposobnosti majstora da naprave estetski prijatne radove.

Međutim, jedinstvena kosovska umetnost i pored zbližavanja i fuzije sa albanskom umetnošću, nije imala priliku da se prirodno razvija nakon 1980-ih godina kada je granica između Kosova i Albanije bila ponovo zatvorena i kada je ponovo počela srpska politička i kulturna represija kosovskih Albanaca.

koleksioni-i-gkk-0029_xhevdet-xhafa-autobiografia-100x120c Remek-delo albanskog slikara Xhevdet Xhafa pod nazivom “Autobiografica” podseća na rad umetnika kao što su Alberto Burri, Antoni Tapies i Gabriel Stupica; Xhafa koristi materijale i slike iz albanske narodne umetnosti i svakodnevnog života.

Devedestih godina prošlog veka je Srbija ukinula autonomiju Kosovu i zatvorila ili preuzela kulturne i obrazovne institucije, stvarajući okolnosti u kojima su paralelno organizovane obrazovne i političke aktivnosti, a pod kojima je kultura doprinela opiranju represiji i održavanju u životu osećaja nacionalnog i kreativnog dostojanstva. Prištinska Akademija umetnosti je radila u privatnim kućama dok su se izložbe održavale u kafićima i restoranima.

Uzubudljiv otpor tih godina je doneo na Kosovo novi duh postmoderne umetnosti, koji je reagovao kako na srpsko ugnjetavanje tako i na konzervatizam i akademizaciju kosovske vizuelne umetnosti, gde su starije generacije umetnika i dalje suprotstavljale novim oblicima izražavanja (kao što su video radovi, performansi i instalacije). Sokol Beqiri je sredinom 1990-ih godina organizovao prvu izložbu sa objektima i instalacijama, a u to vreme je i Mehmet Behluli načinio sličnu promenu od slika do novih medijuma.

Osnivanje privatne galerija Dodona u naselju Katërllullat u Prištini gde su se održavale izložbe od 1997. do 1999. godine, doprinelo je afirmaciji nove struje. Pored Beqiri i Behluli, i Erzeni Shkololli i Albert Heta su takođe procvetali u tom period. Najvažniji događaj tog doba je bila kosovska izložba “Përtej – Beyond” (“Përtej – Izvan”) koja je organizovana u Centru za kulturnu dekontaminaciju u Beogradu u junu 1997. godine, na kojoj su bili izloženi radovi Sokol Beqiri, Mehmet Behluli i Maksut Vezgishi, kao i muzička instalacija “Përtej” Ilir Bajri-a. Ovo drugo je bila provokacija za Beograd, protestna izložba figurativnog jezika nasuprot srpskom režimu i nasilju. Izložba je takođe bila provokacija i za konzervativne krugove u Prištini koji su bilo koji vid “saradnje” sa Beogradom smatrali “izdajom“.

Reakcije na “Përtej” su dovele do toga da kosovski konceptualni umetnici budu pozvani na Cetinjsko bijenale (1997) i Bijenale u Tirani (1998) i posle toga na još mnoge međunarodne izložbe.

Posle rata su nove forme izražavanja u umetnosti postale privlačne mnogim talentovanim umetnicima koji su obogatili vizuelnu umetničku scenu i učinili je dinamičnijom. To su bili Jakup Ferri, Lulzim Zeqiri, Dren Maliqi, Driton Hajredini, Alban Muja i Fitore Isufi Koja. Iako je Fakultet umetnosti Prištinskog univerziteta i dalje konzervativan i teško prihvata promene, stil novih umetničkih praksi je praktično postao mejnstrim posleratnog razvoja umetnosti. To se desilo zahvaljujući događajima koji su postali tradicionalni (Tomorrow’s Artist, International Exhibition Prize Muslim Mulliqi, na primer), projektima koje su finansirale strane fondacije (Missing Identity i Exit gallery u Peći, 2003-2007) i kursevima savremene umetnosti koje je vodio Mehmet Behluli sa povremenim uključivanjem drugih umetnika, kao što je Sisley Xhafa koji je svoju umetničku karijeru gradio na Zapadu. Razumljivo, i Art Gallery je takođe dala veliki doprinos promociji svih oblika savremene umetnosti, posebno kroz obezbeđivanje prostora za mlade umetnike.

Fotografija: Nacionalna galerija umetnosti na Kosovu.

Modernizacija vizuelne umetnosti na Kosovu

Shkëlzen Maliqi

Modernizacija vizuelne umetnosti na Kosovu

Shkëlzen Maliqi